
“Het is vrij bizar dat er niet één vrouw in de eregalerij van het Rijksmuseum hangt”
Kan jij een vrouwelijke meester in de schilderkunst opnoemen? Nou, wij dus ook niet linea recta. Gelukkig biedt kunsthistorica Karin Haanappel soelaas. Deze vrouwelijke schilders verdienen een plekje naast Vermeer en Rembrandt.
Loop eens op een willekeurige zaterdag een rondje door het Rijksmuseum en je hoort overal om je heen pogingen om de namen Van Gogh, Vermeer en Rembrandt correct uit te spreken. Hoewel het altijd een feest is om een Amerikaan te horen struikelen over de keelklanken die nodig zijn om de naam ‘Brueghel’ te produceren, is het toch jammer dat je nooit de namen Leyster, Ruysch of Van Heemskerck hoort. En dat terwijl Judith Leyster, Rachel Ruysch en Jacoba van Heemskerck drie van de grote schilders uit hun tijd waren.
Nog nooit van ze gehoord? Niet zo gek, wij in eerste instantie ook niet. Maar bij nader inzien is dat misschien toch wel een beetje vreemd. Hoe kan het dat er zo weinig plek in de geschiedenisboeken is voor de vrouwelijke meesters? We belden kunsthistorica Karin Haanappel om haar eens aan de tand te voelen over deze vergeten vrouwelijke schilders.
Ik vind het gênant om toe te geven, maar kan niet direct een vrouwelijke meester in de schilderkunst opnoemen. Hoe komt dat?
“Omdat het ons nooit is geleerd. De schoolboekjes staan vol met Rembrandt Van Rijn en Vincent van Gogh, maar kennis over vrouwelijke schilders krijgen we simpelweg niet mee. In het midden van de 19e eeuw werd kunstgeschiedenis een echte wetenschap. Op dat moment was wetenschap toch vooral het domein van witte, westerse mannen. Zij hebben destijds het curriculum samengesteld en zo werd de mythe gecreëerd dat alleen mannen schilderen. Ik zeg altijd: kunstgeschiedenis is his story of art.”
Ik had verwacht dat je ging zeggen dat het vrij logisch was dat er geen vrouwelijke schilders zijn. Omdat vrouwen destijds niet buiten de deur mochten werken.
“Ja, dat denken heel veel mensen, maar dat is gewoon niet waar. Er zijn wel degelijk zeer succesvolle vrouwelijke schilders door de eeuwen heen. We kennen ze alleen niet. Mijn doel is om ze hun rechtmatige plek in de boeken te geven.”

Een nobel streven. Laten we beginnen: wie was de vrouwelijke Rembrandt van haar tijd?
“Een beroemde tijdgenoot van Rembrandt van Rijn was Judith Leyster. Zij kwam uit Haarlem en was in de 17e eeuw de absolute top van vrouwelijke kunstenaars. Ze heeft ook echt een bijzonder verhaal. Je ziet namelijk vaak dat vrouwelijke kunstenaars uit die tijd óf uit een gezin komen waar ze de schilderkunst van haar vader of moeder konden leren, óf aan het hof woonden. Maar bij Judith Leyster was dit niet het geval. Ze wilde kunstschilder worden en zei dat tegen haar vader. Vervolgens kon ze in de leer bij de schilder Frans Pietersz de Grebber.”
Dat mocht gewoon?
“Het is een hardnekkige mythe dat vrouwen in die tijd niet mochten leren. Inderdaad, de universiteit en kunstacademie was verboden terrein voor vrouwen, maar privéonderwijs was gewoon mogelijk. Het gilde speelde hier een grote rol in. Uiteindelijk werd Leyster een zeer succesvolle jonge schilder, die door anderen werd erkend als een groot opkomend talent.”
“Toen ze trouwde hing ze helaas haar penselen in de wilgen. Tja, het blijft de 17e eeuw. Zodra je in het huwelijksbootje stapte, was het over. Gelukkig trouwde ze wel met een kunstenaar, Jan Miense Molenaer. Hij was overigens een stuk minder succesvol dan zij. Er zijn vermoedens dat zij soms nog onder zijn naam schilderde. De kunstwerken van haar echtgenoot gingen namelijk plots erg in kwaliteit vooruit.”
“Al snel is hij gestopt met schilderen en de kunsthandel ingegaan. Maar hij zou een ongelooflijke zuipschuit zijn geweest, die alle winst opdronk. Al snel wist iedereen: Jan mag niets meer doen, Judith regelt het wel.”
Waarom staat zij niet prominent in de geschiedenisboeken?
“Het bizarre is dat Judith Leyster in haar tijd wel erkenning kreeg voor haar werk. Waar het fout is gegaan, is in de 19e eeuw tijdens het opschrijven van de kunstgeschiedenis. Toen werden heel veel van haar werken toegedicht aan Frans Hals, een kunstenaar die qua stijl inderdaad lijkt op Leyster. Ook werd het verhaal in het leven geroepen dat ze vermoedelijk een leerling van Frans Hals was. Niets van waar, sterker nog Frans Hals heeft geprobeerd om haar leerlingen om te kopen om op die manier achter haar geheimen te komen. “
Uiteindelijk hangt Frans Hals wel in de eregalerij van het Rijksmuseum en Judith Leyster niet.
“Daar snap ik dus echt niets van. In het buitenland is Judith Leyster bekender dan in haar geboorteland. Dat is toch onvoorstelbaar?”
“Maar zij was niet de enige fantastische kunstenares hoor. Neem bijvoorbeeld Rachel Ruysch. Zij was in de 17e eeuw de best betaalde bloemschilder van Europa en woonde gewoon in Amsterdam. Zij kon wel 2000 gulden voor een schilderij vragen, wat echt ongekend veel geld was in die tijd. Er waren zelfs mensen uit het buitenland die speciaal naar Amsterdam afreisden voor haar werk.”

“Een grappig weetje over Ruysch is dat ze het vertikte om bloemen te schilderen van een plaatje. Ze móést ze in het echt zien. Dus als het niet het seizoen voor een bepaalde bloem was, kon je gerust een paar maanden wachten op je schilderij.”
En wie was de vrouwelijke Van Gogh van die tijd?
“Van Gogh is natuurlijk uniek. Wat hij deed was revolutionair, dus ik vind het moeilijk om een vergelijking met hem te trekken. Al komt het werk van Jacoba van Heemskerck wel ongeveer uit dezelfde tijd. Zij was een zeer succesvolle expressionistische kunstenares, zowel in Nederland als in Duitsland. Jacoba was van adel en is nooit getrouwd. Ze woonde bijna haar hele leven samen met een vriendin. Of dat haar geliefde was of gewoon een vriendin zullen we nooit weten. Hoe dan ook, deze twee vrouwen waren schatrijk en fungeerden als een soort suikertantes voor veel opkomende kunstenaars.”

“Sterker nog Jacoba van Heemskerck heeft Mondriaan nog een tijdje onderhouden en hem geïnspireerd om expressionistisch werk te gaan maken. Maar hij heeft haar daar nooit de credits voor gegeven die ze verdiende.”
Nou ja zeg, wat een lulhannes.
“Haha echt hè? Ik ben in mijn onderzoek zoveel frustraties tegengekomen van mannen die het niet konden hebben dat vrouwen ook schilderen. Werkelijk onvoorstelbaar.”
Wat doen we hier aan?
“Simpel, de verhalen van vrouwelijke kunstenaars vertellen. En ik zou het heel goed vinden als je überhaupt van jongs af aan leert dat er in verschillende beroepen zowel mannen als vrouwen succesvol zijn. Ook in de kunst. En tja, als je het mij vraagt wordt het toch hoog tijd om wat werk van vrouwelijke meesters toe te voegen aan de eregalerij van het Rijksmuseum.”
Interview 1 november 2018 met Veerle Weustink voor Eva Jinek KRO/NCRV platform
https://evajinek.kro-ncrv.nl/feminisme/het-is-vrij-bizar-dat-er-niet-een-vrouw-in-de-eregalerij-van-het-rijksmuseum-hangt
link werkt niet meer vanaf 2020


